Wycieczki do nowych miejsc zazwyczaj powodują w nas chęć odkrywania zarówno piękna przyrody, jak i samej historii miasta. Spacery miejskimi alejkami, a także zwiedzanie każdego zakamarka to prawdziwa frajda, podobnie jak wizyty w muzeach, które przybliżają nam losy mieszkańców miast, a także najważniejsze wydarzenia, jakie miały miejsce w odwiedzanym przez nas regionie. Jeśli jednak chcemy naprawdę dogłębnie zrozumieć dzieje miasta, do którego planujemy się udać, szczególną uwagę warto poświęcić miejskim zabytkom i ich wspaniałej historii.

Jakie zabytki warto zobaczyć, wybierając się do Białegostoku i o czym pamiętać podczas ich zwiedzania?

Pałac Branickich w Białymstoku

Jednym z najpopularniejszych zabytków nie tylko Białegostoku, ale również całego regionu bez wątpienia jest Pałac Branickich, czy pałac, którego powstanie sięga XVI wieku. Często miejsce to nazywane jest „Podlaskim Wersalem”, wszystko za sprawą jego wyglądu, który jest mocno inspirowany pałacami królów z Francji. Aktualnie w Pałacu mieście się Akademia Medyczna, jednak kiedyś to miejsce miało zupełnie inne przeznaczenie.

Warto wiedzieć, że ten zabytek Białegostoku, to jedna z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich w całym kraju, co pozwala na poznanie od podszewki tego, jak kiedyś żyła i mieszkała szlachta. Zamek został wykonany według projektu najznamienitszego architekta królewskiego Hioba Bretfusa, który zajmował się również budową takich obiektów, jak Zamek Dolny w Wilnie, czy zamek w Tykocinie. W późniejszym okresie zamek poddawany był przebudowom, którymi zajmowali się trzej inni architekci, a mianowicie Tylman z Gameren, Jan Zygmunt Deybel oraz Jakub Fontana. W 1944 roku pałac uległ zniszczeniu, jednak został on odbudowany w latach 1946-1960.

Losy Pałacu Branickich na przestrzeni wieków

W XVII wieku Pałac Branickich zmienił swoją pierwotną formę, a to wszystko za sprawą architekta Tylmana z Gameren, który na polecenie Stefana Mikołaja Branickiego miał dokonać przebudowy budynku. Prace budowlane były na tyle rozległe, że całkowicie zmieniły wygląd budynku. Jedna z baszt zamieniła się w klatkę schodową, druga zaś została zamieniona na komnaty. Również boczne oficyny podlegały zmianom, zostały one podwyższone. Na terenie pałacu pojawiły się nowe rzeźby i jońska kolumnada. Przebudowa miała miejsce w latach 1691-1697 i sprawiła, że stary zamek stał się rezydencją w barokowym stylu.

XVIII wiek przyniósł nowe przebudowy, których inicjatorami byli Jan Klemens Branicki i jego żona Izabela Poniatowska. Wykonawcą prac był Jan Zygmunt Deybel, zaczęły się one w 1728 roku. Pod jego okiem w pałacu zaszło wiele zmian, przede wszystkim pojawiła się nowa kondygnacja, a także hełmy na wieżach, tympanom od strony fasady oraz nowa elewacja od strony dziedzińca. To jednak nie koniec prac, ponieważ tam, gdzie wcześniej znajdowały się alkierze i oficyny, teraz pojawiły się skrzydła boczne obejmujące dziedziniec, które wykonane zostały na wzór tych, które można było spotkać w najwspanialszych francuskich budowlach.

W 1752 roku pracujący przy przebudowie pałacu architekt Jan Zygmunt Deybel zmarł, dalsze prace prowadził Jakub Fontana, który również był bardzo cenionym ekspertem z dziedziny architektury i budownictwa. To właśnie Jakub Fontana nadał pałacowi ostateczny kształt, to również dzięki niemu na miejscu pojawiły się altany oraz rzeźby Jana Chryzostoma Redlera „Rotator”, „Herkules walczący ze smokiem” i „Herkules walczący z hydrą”. Przy dekoracjach i wystroju wnętrz pracowało wielu wspaniałych twórców, którzy zadbali o dosłownie każdy, nawet najmniejszy detal znajdujący się we wnętrzach pałacu.

Właściciele zabytkowego pałacu z Białegostoku, Braniccy byli bardzo wpływowymi ludźmi i skupiali wokół siebie samą śmietankę towarzyską, wśród której znajdowali się artyści, poeci, a także ludzie ze świata nauki. Nie dziwi więc, że na terenie pałacu w tamtym okresie działał teatr, a także zespół baletowy, czy orkiestra dworska. Pałac przyciągał nie tylko polskich artystów, bywały na nim również włoskie aktorski. Jednak nie tylko artyści chętnie odwiedzali Pałac Branickich, jego gośćmi byli również król August II, król August III z żoną i synami, książę Karol Krystian Wettyn, cesarz Józef II Habsburg, wielki książę Paweł, król Ludwik XVIII, a także biskup Ignacy Krasicki, Stanisław August Poniatowski oraz posłowie z różnych zakątków świata.

Pałac stanowił azyl nie tylko dla artystów i najznamienitszych osobistości, ale również dla osób, które chciały się kształcić, bowiem w roku 1754 przy budynku pałacowym powstała pierwsza w kraju uczelnia wojskowa, którą założył hetman. Później na miejscu znajdowała się Szkoła Akuszeryjna, a w roku 1773 otwarto tam Szkołę Akademicką Zgromadzenia Białostockiego.

Hetman Branicki pozostawił po sobie testament, w którym zaznaczył, iż jego żona ma być w posiadaniu pałacu, aż do momentu swojej śmierci, później miał on trafić w ręce Potockich. Niestety Rzeczypospolita upadła, a pałac został przez Izabelę Poniatowską, w porozumieniu z Potockimi, którzy mieli go odziedziczyć sprzedany królowi pruskiemu, miało to miejsce w 1802 roku. Już w roku 1809 roku, po śmierci Izabeli pałac należał do cara Rosji Aleksandra I.

XIX wiek nie był łaskawy dla pałacu, niestety został on okradziony praktycznie ze wszystkiego, co dało się ukraść, nie oszczędzono nawet drzew i krzewów, które wywiezione zostały do carskich rezydencji. Grabież dotyczyła również rzeźb znajdujących się w ogrodzie, które przetransportowano do Petersburga. Zniszczeniu uległy posadzki oraz kurtyna teatralna, która po pocięciu, w kawałkach została wywieziona do Anglii w celu sprzedaży.

W 1826 roku w pałacu miał miejsce remont, podczas którego z dachu zniknęły rzeźby i barokowe kopuły.

W roku 1841 w pałacu otworzony został Instytut Dobrze Urodzonych Panien, którego przeznaczeniem było edukowanie dziewcząt urodzonych w rodzinach szlacheckich z kilku guberni, a mianowicie grodzieńskiej, mińskiej, wileńskiej, a także obwodu białostockiego, do szkoły uczęszczały również córki rosyjskich urzędników. Powstanie Instytutu Dobrze Urodzonych Panien również miało destrukcyjny wpływ na zamek, ponieważ zdecydowano się na pokrycie tynkiem fresków i usunięcie rzeźb, które mogły gorszyć uczęszczające do instytutu młode damy. Szkoła ta istniała do 1918 roku, jednak koniec jej działania określa się na okres, w którym wybuchła I wojna światowa.

Po tych wszystkich przejściach Pałac Branickich był w opłakanym stanie, podobnie jak otaczające go ogrody. W roku 1944 dzieła zniszczenia dopełniły bomby spadające na pałac, co doprowadziło go do całkowitej ruiny.

Niedługo później architekt Władysław Paszkowski, który był również wojewódzkim konserwatorem zabytków, zainteresował się losem zabytku z Białegostoku i podjął kroki, które miały doprowadzić do odrestaurowania budynku.

Odbudowę rozpoczęto już rok później pod okiem Stanisława Bukowskiego, cenionego architekta. W 1950 roku podjęto decyzję, aby w pałacu ulokować nową Akademię Medyczną, która później miała zostać przeniesiona w inne miejsce, jednak po dziś dzień mieści się właśnie w pałacu.

Pałac przed lata poddawany był pracom mającym na celu przywrócenie mu dawnej świetności. W 2006 roku na szczyt bramy wjazdowej wrócił pozłacany Gryf, który był herbem rodziny Branickich. Jest to wierna kopia oryginalnego gryfu, wykonana przez firmę z Krakowa, według projektu Wojciecha Lachowicza.

W latach 2000-2007 miały miejsce prace remontowe i konserwatorskie zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz pałacu. Przeprowadzono również renowację rzeźb i pałac zaczął odzyskiwać część dawnego blasku. Koszt prac wyniósł około 13 milionów złotych.

Dzięki usilnym staraniom wielu osób na przestrzeni ostatnich lat, po dziś dzień możemy cieszyć się wspaniałym Pałacem Branickich i pięknymi ogrodami, które go otaczają. Zwiedzając ten zabytek w Białymstoku, warto mieć w pamięci jego burzliwą i niezwykłą historię.

Pałacyk gościnny Branickich

Pałacyk gościnny Branickich to kolejny zabytek w Białymstoku, który swoje istnieje, zawdzięcza Janowi Klemensowi Branickiemu, który ufundował jego budowę pod koniec lat 60 XVIII wieku. Nie do końca znany jest zarówno autor projektu, na podstawie którego powstał pałacyk, jak i samo jego przeznaczenie. Wiadomo jednak, że po śmierci Jana Klemensa Branickiego w 1771 roku prace nad wykończeniem pałacyku zostały przerwane i wznowione dopiero w 1776 roku na polecenie Izabeli Branickiej.

Przeznaczenie budynku zmieniało się na przestrzeni lat, na początku pałacyk dzierżawiła kamera pruska, która uczyniła z niego siedzibę prezydencką, jednak po śmierci Izabeli Branickiej stan ten uległ zmianie, a właścicielem pałacyku stał się car Aleksander I.

W 1898 roku pałacyk stał się własnością kupca białostockiego Andrzeja Literera, który w budynku urządził restaurację, która mogła poszczycić się wspaniałą salą koncertową. Po jego śmierci budynek trafił w ręce Edwarda Herbsta, a ten przeznaczył go na mieszkania.

W 1934 roku nowy właściciel pałacyku dokonał przebudowy i na miejscu powstała restauracja, cukiernia i klub.

Rok 1944 okazał się niezbyt łaskawy, po trwającej przez okres wojny okupacji pałacyk został spalony, a jego odbudowa miała miejsce dopiero w latach 1947-1952.

Po odbudowie tego zabytku w Białymstoku pałacyk spełniał różne funkcje:

• zaraz po odbudowie, czyli w latach 1947-1952 pałacyk był siedzibą Muzeum Regionalnego
• po roku 1962, po kompletnym remoncie na miejscu powstało Muzeum Ruchu Rewolucyjnego
• od roku 1974 w budynku znajdował się Instytut Architektury Politechniki Białostockiej
• koniec lat 70 XX wieku przyniósł kolejne zmiany, pałacyk stał się Urzędem Stanu Cywilnego, potem Pałacem Ślubów  i tę funkcję pałacyk pełni do dziś

Cerkiew św. Marii Magdaleny w Białymstoku

Kolejnym zabytkiem w Białymstoku jest cerkiew pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, która powstała w 1758 roku, tym samym jest ona jedną z najstarszych budowli sakralnych znajdujących się w mieście. Budynek utrzymany jest w stylu barokowym i na początku funkcjonował, jako kaplica katolicka. W 1807 roku przy kaplicy powstał cmentarz katolicki, który w tamtym okresie zyskał miano cmentarza parafialnego, najpewniej powodem tego było przepełnienie dotychczasowych cmentarzy miejskich.

W 1814 roku cmentarz podzielono na strefy, w jednej z nich znajdowała się część unicka, czyli chrześcijańska, w drugiej zaś część prawosławna.

Data przejęcia kaplicy przez Cerkiew prawosławną nie jest do końca znana, jednak wiadomo, że w roku 1860 kaplica była już pod jej pieczą, na co wskazuje fakt, że remont odbywający się w tamtym czasie rozpoczął się z inicjatywy prawosławnej. W roku 1861 proboszcz cerkwi, którym był św. Mikołaj Jan Sitkiewicz, wyświęcił świątynię. Następna przebudowa miała miejsce w 1865 roku, zaś w roku 1891 świątynia została ogrodzona.

W późniejszym okresie, który trwał od 1970 do 1973 roku, władze miasta postanowiły odnowić budynek cerkwi. Jednak kosztem rozbudowy obiektu było zniszczenie wielu znajdujących się w jego okolicy grobów. Z jednej ze zniszczonych mogił wydobyte zostały lufy czterech armat, zostały one umieszczone w Muzeum Wojska w Białymstoku.

Lata 1957-1958 to burzliwy okres, który przyniósł zakończenie wieloletniego sporu o ten zabytek w Białymstoku, a konkretniej o to, do kogo właściwie należy budynek. Spór toczył się między cerkwią prawosławną a kościołem rzymskokatolickim i został rozstrzygnięty na korzyść kościoła katolickiego, który miał otrzymać 2/3 cmentarza oraz świątynię. Obie strony sporu odwołały się od wyroku, jednak rozprawa nie odbyła się, ponieważ miasto przejęło teren nieruchomości, aby zbudować wokół niej park. Finalnie to cerkiew dostała od miasta propozycję wydzierżawienia kaplicy i terenu z nią sąsiadującego.

W 1995 roku cerkiew św. św. Marii Magdaleny została świątynią parafialną wojskowej parafii Świętych Piotra i Pawła i pełniła tę funkcję aż do października 2020 roku.

Ratusz w Białymstoku

Ratusz w Białymstoku to budynek, którego powstanie datuje się na lata 1745–1761. Ten białostocki zabytek nie miał typowego dla ratuszy miejskich przeznaczenia, ponieważ pełnił on funkcję handlową. Powstanie ratusza było inicjatywą Jana Klemensa Branickiego, który ufundował powstanie budynku. Budowa obejmowała kilka etapów, w pierwszym z nich, w 1745 roku powstał parter budynku, który został pokryty łamanym dachem. W tamtym okresie znalazło się tam 10 sklepów, które prowadzone były przez miejscowych Żydów.

Rozwój handlu sprawił, że już w 1755 roku budynek został poddany rozbudowie, której koszta pokryli kupcy żydowscy. Podczas tych prac budowlanych do budynku dołączono cztery narożne pawilony handlowe.

Rok 1761 przyniósł kolejne zmiany, które przyniosły budynkowi ratusza jedną dodatkową kondygnację wieży, dzięki czemu dzisiaj możemy oglądać ten zabytek w Białymstoku w obecnej formie. Do roku 1868 ratusz pozostawał niezmieniony, to właśnie w tym roku na wieży pojawił się zegar, którego wykonaniem zajął się „uczony zegarmistrz Trop”. Ratusz stale się rozwijał i cieszył się ogromną popularnością, o czym najlepiej świadczy fakt, że w 1922 roku mieściło się tam 100 najróżniejszych sklepików.

W 1940 roku ratusz został rozebrany przez okupujących miasto Rosjan, którzy na jego miejscu zamierzali postawić pomnik Józefa Stalina.

Dopiero w 1953 roku Władysław Paszkowski, który był w tym czasie Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, zainicjował odbudowę tego wspaniałego białostockiego zabytku. Prace zakończyły się w 1958 roku, a na miejscu powstało Muzeum Okręgowe, które możemy odwiedzać po dzień dzisiejszy.

Sobór św. Mikołaja w Białymstoku

Sobór św. Mikołaja to katedra prawosławna i kolejny zabytek w Białymstoku, który ma niezwykle bogatą historię. Budynek powstał w latach 1943-1846 i był on największą prawosławną świątynią w mieście. Należy wiedzieć, że przed powstaniem dzisiejszej budowli na miejscu znajdowała się stara cerkiew, której istnienie sięgało okresu przed 1727 rokiem, ze względu na ten fakt źródła historyczne opisują losy dwóch cerkwi.

Pierwsza cerkiew według niektórych źródeł ufundowana została przez małżeństwo Jana Klemensa i Katarzyny Barbary Branickich. Pierwszy budynek wyglądał inaczej niż ten białostocki zabytek, który możemy oglądać po dzień dzisiejszy. Stary budynek cerkwi wykonany był z drewna malowanego na takie kolory jak żółty, szary i czerwony. W protokole na temat dawnej cerkwi przeczytać można również, że znajdowały się w niej trzy ołtarze.

Nowa świątynia powstała na miejscu starego budynku ze względu na fakt, że liczba mieszkańców miasta znacznie się zwiększyła. Nowy projekt zlecono w roku 1838, zatwierdzono go zaś już w roku 1840. Po zakończeniu budowy rozebrano starą cerkiew i poddano likwidacji cmentarz, który ją otaczał.

Białostocki zabytek został zbudowany w stylu klasycystycznym. W roku 1850 wyposażenie cerkwi było już skompletowane, a sama świątynia gotowa do użytku. W kolejnych latach miały miejsce remonty, dzięki którym świątynia pozostawała utrzymywana w dobrym stanie.

W 1951 roku cerkiew św. Mikołaja w Białymstoku zyskała status soboru katedralnego. Od 1955 roku do 1958 roku budynek był remontowany i ulegał zmianom, w tym właśnie okresie w podziemiach soboru została urządzona cerkiew św. Serafina z Sarowa.

W roku 1987 na miejscu z wizytą pojawił się patriarcha konstantynopolitański Dymitr. Rok później w cerkwi odbyła się uroczystość tysiąclecia chrztu Rusi. W roku 1991 cerkiew odwiedził papież Jan Paweł II.

Odwiedzając ten zabytek w Białymstoku, powinniśmy zwrócić uwagę nie tylko na jego wielowiekową historię, ale również na wspaniałe wnętrza soboru św. Mikołaja. Warto zwrócić uwagę na ikonostas, czyli ścianę pokrytą ikonami znajdującą się we wnętrzu cerkwi. Ikonostas znajduje się w pobliżu ołtarza, to tam kapłan odprawia liturgię, tam także znajduje się tabernakulum. W cerkwi znajduje się jednak znacznie więcej ikon, w tym ikona Opieki Matki Bożej, Chrystusa Pantokratora, ikona św. Mikołaja i kopia ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość”.

Wewnątrz cerkwi znajdują się również wspaniałe freski autorstwa Józefa Łotowskiego, które powstały w latach 1975–1976. Freski przedstawiają Jezusa kuszonego na pustyni, Jezusa modlącego się w Ogrodzie Oliwnym oraz Narodzenie Pańskie i Ukrzyżowanie.

Na ścianach można znaleźć również postacie męczenników wileńskich, a także wizerunki świętych. Na ścianach w przedsionku tego białostockiego zabytku możemy zapoznać się również ze scenami z życia św. Mikołaja z Miry, który jest patronem soboru.

W podziemiach cerkwi znajduje się również druga świątynia, jej patronem jest św. Serafin z Sarowa. W niej również znajduje się wspaniały ikonostas, który został w to miejsce przeniesiony z cerkwi św. Serafina z Sarowa, która funkcjonawała w latach 1902-1918. Co niedzielę, od 2005 roku w dolnej cerkwi odprawiana jest msza w języku polskim.

Pałac Hasbacha w Białymstoku

Pałac Hasbacha jest białostockim zabytkiem, który był rezydencją białostockiego właściciela tkalni, a później fabryki dykty Ewalda Hasbacha. Pałac został zbudowany w latach 90 XIX wieku, w otoczeniu parku krajobrazowego. W latach 1905-1907 rezydencja poddana została przebudowom i pałacyk zyskał dwa ryzality z wieżami, a także dodatkowe piętro.

W 1944 roku pałac stał się Ośrodkiem Szkolenia Kadr politycznych. W późniejszym okresie budynek służył, jako mieszkanie robotników pracujących w pobliskiej Fabryki Sklejek, zaś na jego parterze mieściła się poczta oraz przedszkole. Dzisiaj w pałacu mieści się Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Białymstoku.